Матбуғат

Матбуғат тураһындағы уйланыуҙар ирекһеҙҙән тыуманы. Йыл башында Рәсәй матбуғаты көнө булһа, икенсе ярты йыллыҡта – Башҡорт Матбуғаты көнө. Был осор гәзит хеҙмәткәрҙәре өсөн һөнәри байрамдан бигерәк, тиражды барлау булып тора. Былтыр ҡайһылай ине, әле күпме булған; ни өсөн кәмегән, ни өсөн халыҡ яҙылмай; гәзит уҡымлы булһын өсөн нимә эшләргә тигәнерәк һорауҙарҙан ғәйре мәсьәләләр ҙә байтаҡ.

Республиканың ҡала һәм райондарында ике йөҙгә яҡын гәзит-журнал сыға. Төбәк баҫмаларын бушҡа мәғлүмәт сығанағы тип атамайҙар. Гәзит - фекер алышыу, тәжрибә уртаҡлашыу ысулы, власть менән халыҡ араһындағы мәғлүмәти бәйләнеш булып тора. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуңғы осорҙа матбуғат торғонлоҡ кисерә. Был торғонлоҡ һүҙ көсөнә лә, гәзит-журнал тиражына ла берҙәй ҡағыла. Уның кәмеүенең төрлө сәбәптәре бар. Тәүге сәбәп, нимә генә тимә, иҡтисади көрсөк, йәғни, халыҡтың аҡсаһыҙлығына, ҡиммәтселеккә барып төртөлә. Былай әллә ни ярлы заманда ла йәшәмәйбеҙ: өҫтөбөҙ бөтөн, тамаҡ та туҡ, һәр кемебеҙ машинала елдерә, шулай уҡ сит илгә, көнъяҡҡа, диңгеҙ буйына ял итергә лә йөрөйбөҙ, ҡунағын да саҡырып торабыҙ... Әммә гәзит-журнал өсөн күп тигәндә мең һум аҡсаны сығарып һалыуҙы ҙур сығым, йә бушҡа аҡса түгеү итеп ҡарайбыҙ. Әлбиттә, бөтәһен дә бер бизмәнгә һалып үлсәү ғәҙел булмаҫ. Арабыҙҙа башҡа нәмәгә аҡсаһын ҡыҫһа ҡыҫа, әммә матбуғатҡа мотлаҡ яҙылған тоғро дуҫтарыбыҙ бар. Ундайҙар, моғайын да, гәзит-журналдан өҙөлмәгән ғаиләлә үҫкәндер.

Эйе, матбуғатҡа һөйөү бала саҡтан тәрбиәләнә. Шөкөр, гәзит-журналдың төрлөһөн уҡып үҫтек. Почта килгәнен түҙемһеҙлек менән көтөп алып, бер-беребеҙҙән йәшереп, беренселәрҙән булып уҡырға тырыша инек. Уҡытыусылар ҙа ҡайһы өй ниндәй баҫма алдырғанын белеп торҙо. Гәзит-журналдарҙа донъя күргән хикәйәләр, шиғырҙар, повесть – романдар буйынса класс сәғәттәре, асыҡ дәрестәр үткәрерҙәр ине. “Йәншишмә”, “Йәшлек”, “Башҡортостан” гәзиттәре, “Аманат”, “Башҡортостан ҡыҙы”, “Ағиҙел” журналдарын да алдырмаған йорт булмағандыр. Хәҙерге “Аҡбуҙат” менән “Шоңҡар” “Ағиҙел”дең ҡушымтаһы булып, аҙаҡ айырым журнал булып сыға башланы. Халыҡ гәзит-журналды, китапты рухи аҙыҡ тип ҡараны. Ауылда айырым китап магазины ла булды. Бөтә яңы китаптар килә торғайны унда.

Гәзитте башлыса “уртаҡул” тип классификацияланған ҡатлам, йәки “бюджетниктар” (бында - хакимиәт ысулы) һәм ауылда йәшәгән оло быуын вәкилдәре алдыра. Халыҡҡа яҙылыу бер аҙ ғына булһа ла, арзанғараҡ төшһөн тип, гәзит-журналдар альтернатив яҙылыуҙы ла тәҡдим итә. Был алымды күберәк район, ҡайһы бер республика гәзиттәре ҡуллана. Редакциянан килеп алыу шарты менән яҙылғанда гәзит әҙерәк арзанға төшә. Электрон варианттар ҙа тәҡдим ителә. Быныһы инде ситтә йәшәгән милләттәштәр өсөн ҡулай. Шулай ҙа ҡағыҙ гәзит-журналды теләгән ваҡытта, теләгән ерҙә, кем әйтмешләй, аңҡып торған типография буяуын еҫкәй-еҫкәй, ятыпмы, ултырыпмы уҡырға мөмкин. Хатта айҙар –йылдар үткәс тә, ҡайтанан ҡулға алып байҡаштырып сығырға, хәтер яңыртырға була.

Яҡташыбыҙ, гәзитебеҙҙең тоғро дуҫы (Мәләүез ҡалаһында йәшәһә лә, "Мораҙым"ға яҙылмай ҡалмай) яҙыусы Мәрйәм Күсмәеваның шәхси архивында 1972 йылдан "Ағиҙел" журналдары һаҡлана. "Ташламайы, теләгән ваҡытта хәтер яңыртып алып уҡыйым. Ә элек бит ниндәй әҫәрҙәр баҫылды журналда!"- ти ул. 

“Ағиҙел” журналының баш мөхәррире Мөнир Ҡунафин: “Ауылда ҡарттар үлһә, тираж бер данаға кәмене тип көйөнәбеҙ”, - тигәйне. Ысынлап та, гәзит-журнал алдырыусыларҙың күбеһе өлкәндәр. Ниндәй генә мәҡәлә баҫылһа ла, шылтыратып, фекерҙәрен әйтеп торалар, гәзиттең бер битен дә иғтибарһыҙ ҡалдырмайҙар. Улар менән ил-йорт, донъя хәлдәре тураһында иркенләп һөйләшергә мөмкин, баҫма һүҙҙе ихтирам итеүҙәрен, алдынғы ҡарашлы булыуҙарын тойорға була. Хаҡлы ялдағылар ҙа, “система”нан йыраҡ кешеләр ҙә фекер киңлеге, иркенлеге менән айырылып тора. Быға, бәлки, ҡаныбыҙға борондан һеңгән баҫым, ә хаҡлы ялға сыҡҡас, унан бер ни тиклем арыныу тойғоһо ла йоғонто яһайҙыр...

Ҡасандыр тиражы йөҙәр меңгә еткән милли баҫмаларҙың хәле мөшкөлләнеүенә йоғонто яһаған тағы бер күренеш, моғайын да, интернеттыр. Гәзиткә яҙылмағандар интернет, социаль селтәрҙәрҙән мәғлүмәт алабыҙ, тиҙәр. Улар ҙа хаҡлы. Элегерәк ил-йорттоң төп хәбәрҙәрен, радио-ТВ, гәзит аша белһәк, хәҙер тапшырыуҙар - эфирға, яңы һаны баҫмаға әҙерләнгәнсе, интернет бер төрлө яңылыҡты мең төрлөгә әйләндереп, уҡыусыға тәҡдим итеп тә ҡуя. Һәм, ни тиклем генә ҡыҙғаныс булмаһын, халыҡ кире хәл-ваҡиғаларға, сенсацион яңылыҡтарға өҫтөнлөк бирә...

“Ҡулланылышҡа интернет килеп инһә лә, әҙәбиәттән, матбуғаттан төңөлмәне халыҡ. Был өлкәләр, киреһенсә, яңы киңлек, яңы форма алды, ҙурыраҡ аудиторияға таралды. Мәҫәлән, һин берәй уҡымлы ғына мәҡәләңде ҡуяһың икән, ти, сайтҡа, уны шул уҡ минуты-сәғәтендә әллә күпме кеше уҡып сыға ала. Гәзиткә яҙылғаны ла, яҙылмағаны ла, гәзит тиражынан өс-дүрт тапҡырға күберәк кеше инеп ҡарай. Интернеттың килеп сығыуы ул – хәҙерге заманда милли матбуғатты һаҡлаусы бер сара ла ул. Тик ул да мәңгелек түгел. Әле бына Америкала, Европала киреһенсә ҡағыҙ форматҡа ҡайтыу башланды. Был нимә тураһында һөйләй һуң? Тимәк, беҙҙә лә шул хәл буласаҡ. Беҙ ҙә электрон осорҙо үтеп, кире ҡағыҙ гәзит-журналдарға әйләнеп ҡайтасаҡбыҙ. Сөнки, кеше хәҙер виртуаль донъянан, интернеттағы дөрөҫмө-дөрөҫ түгелме мәғлүмәтте ҡабул итеп арыны.

Ә гәзиттең киләсәге бар һәм ышаныслы. Сөнки ташҡа баҫылған һүҙ генә тарихта ҡала, ташта баҫылған мәғлүмәт кенә –документ”, - ти яҙыусы, журналист Әхмәр Үтәбай. Килешәм. Сөнки элек-электән гәзит һүҙе абруйлы һүҙ, хаҡ һүҙ булып иҫәпләнә. Уның башҡаса булыуы ла мөмкин түгел.

Халыҡтың яҙылмауының тағы бер сәбәбе – гәзиттәребеҙҙең йөкмәткеһе. Матбуғаттың үҙенә яҡын булыуын, уның мәнфәғәтен ҡайғыртыуын халыҡ яҡшы тоя ул...

Бынан бер нисә тиҫтә йылдар элек журналистмы, уҡытыусымы, яҙыусы-шағирмы тигәндәй, ижади һөнәрҙәр абруйлыларҙан һанала ине. Матбуғатта көслө, ғәҙел һүҙен әйткән журналистар, яҙыусыларҙы халыҡ ихтирам итте. Етәкселәр иһә ундайҙарға һаҡ ҡараны.

Заман башҡа –заң башҡа тиһәк тә,  фекерҙәрҙе өйрәнгәндә, халыҡ мәнфәғәтен өҫтөн ҡуйған, төплө аналитик, тәнҡит мәҡәләләренең булмауы ла халыҡтан йыраҡлаштырыуын күрәбеҙ. Был тәңгәлдә инде гәзит-журнал хеҙмәткәрҙәренең тәү сиратта административ ресурсҡа буйһоноуын иҫәпкә алырға кәрәктер. Ә күптәр әлеге лә баяғы хөкүмәтте, етәкселекте тәнҡитләүҙе көтә. Сөнки күп осраҡта ябай кешеләрҙең хөкүмәт сәйәсәте менән килешмәү күренеше лә, власть мәнфәғәтен өҫтөн ҡуйып, дөрөҫлөккә күҙ йомоп ҡарайһығыҙ тип дәғүә белдереүселәр ҙә осрай. Һүҙ юҡ, халыҡ матбуғаттың тын алышын тәрән тоя. Әммә, ғәҙеллек өсөн шуны ла әйтергә кәрәк: башҡорт журналистары барыбер ҙә ҡыйыу фекерле, гәзиттә булмаһа ла, шәхси төркөмдәрендә, сәхифәләрендә үҙ фекерҙәрен халыҡҡа ҡыйыу еткерә.

Матбуғатҡа яҙылмау сәбәптәрен асыҡлап, журналист, яҙыусы Миләүшә Ҡаһарманова ла яҙып сыҡҡайны:

“Ни өсөн халыҡ үлеп ятып ток-шоуҙарҙы, бәхәсле тапшырыуҙарҙы ҡарай? Тыйылған баҫмаларҙы һатып ала? Шикле, әммә ҡыйыу телле сайттарҙа ултыра? Дөрөҫлөк, тапҡыр юл табам тип, яңылыш юҫыҡтарға ла китеп бара? Сөнки үҙебеҙҙең телдәге, үҙебеҙҙең менталитетҡа ярашлы фекерләшеү урындары юҡ. Беҙҙә фекереңде белдереү ниндәйҙер ҡалыптарға ҡаршы сығыу менән бер итеп ҡабул ителә. Ҡабул да ителмәй ул, сөнки был проблемаға халыҡтың төп өлөшө битараф”.

Һығымтаны һәр кем үҙе өсөн үҙе яһаһын...

Гәзит-журналға яҙылыу планын тултырыу өсөн хакимиәт ысулын баҫым итеп ҡабул итеп, ҡарышып (башҡортлоҡтоң бер сифаты) яҙылмаусылар ҙа бар.

Нимә генә тиһәң дә, матбуғатты баҙар шарттарына яраҡлаштырыу – халыҡтан алыҫайта.

Ә бит халыҡ - матбуғаттың йөрәге.